قلعه بیرجند که به نام قلعه پایین شهر نیز شناخته می شود، در شمال باختری میدان امام حسین (ع)، بر فراز تپه ای طبیعی، قرار گرفته است. مساحت این قلعه در حدود ۳۰۰۰ مترمربع می باشد و هسته اولیه شکل گیری شهر بیرجند است.
قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده است و زمان ساخت این قلعه مربوط به دوره صفویه است و هدف از احداث آن محافظت در مقابل دشمنان به ویژه ترکمن ها و اربک ها بود. در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند. این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان و ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد.
پلان قلعه به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع باختری و خاوری می باشد.
بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند. این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.
این قلعه در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته است. این قلعه دارای ۷ برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال ۱۳۷۸ به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.
در صورتی که برای بازدید به بیرجند سفر کردید، حتما بازدید از قلعه پایین شهر بیرجند را نیز در برنامه خود قرار دهید.
