قلعه دختر ساوه در استان مرکزی
مطمئنا، تاکنون ده‌ها قلعه و یا پل با نام قلعه دختر یا قیز قلعه در ایران شنیده و یا دیده‌اید. تمامی قلعه‌هایی که نام دختر و یا قیز را دارند، همگی آثار معماری مربوط به دوران قبل از اسلام هستند. تمامی این قلعه‌ها و پل‌های ساخته شده با نام دختر، برای نیایش الهه محافظ آب‌ها به نام آناهید (ناهید) بوده‌اند. علت نام‌گذاری این قلعه‌ها به کلمه تُرکی “قیز” (دختر)، علت ویژه‌ای دارد و آن هم مربوط به معنای دختر در فرهنگ ایرانی است که به بکر بودن و دست نخوردگی دلالت دارد. نام‌گذاری کردن قلعه‌ها و پل‌ها بدین نام، بیان بکر بودن و غیر قابل تسخیر بودن آن‌ها توسط مهاجمان و دشمنان است. در بررسی‌هایی که به روی قلعه‌های کوهستانی از زمان ساسانیان تا پس از پیدایش اسلام صورت گرفته است، محققان به این نتیجه دست یافته‌اند که ویژگی‌های ساختاری تمامی این قلعه‌ها یکسان بوده و مهم‌ترین علت ساخت آن‌ها، دفاع در برابر تهاجم دشمنان می‌باشد.
قلعه دختر ساوه معبد آناهیتای دوره ساسانی
قلعه دختر ساوه
یکی از این قلعه‌های دختر، در شهر ساوه استان مرکزی قرار دارد. در روستای هندس که بالای رشته کوه‌های هندس در ۲۳ کیلومتری جنوب غرب ساوه قرار دارد، قلعه دختر ساوه واقع شده است. نظریات متفاوتی درباره علت، زمان و استفاده کاربری قلعه دختر ساوه وجود دارند. برخی گفته‌ها چنین حکایت می‌کنند که این قلعه معبد آناهیتای دوره ساسانی است و برای ستایش الهه محافظ آب (آناهید) ساخته شده است. این قلعه رو به دشت ساوه ساخته شده است که زمانی در گذشته در آن دریاچه وجود داشته است. در سال ۱۹۷۱، محقق و باستان شناس آلمانی به نام “ولفرام کلایس”، بررسی‌های به روی قلعه دختر ساوه انجام داد و چنین نتیجه‌گیری کرد که این بنای تاریخی به دوره اسلامی مربوط می‌شود و از قلعه‌های نظامی، سیاسی و مذهبی حاکمان اسماعیلی بوده است.
ساختار معماری قلعه دختر ساوه
به طور کلی اگر نگاهی به قلعه کوهستانی بیندازیم، همگی از لحاظ معماری متناسب با سطوح صخره‌ای ساخته شده‌اند و در سازه‌هایشان علاوه بر مصالح سنگی، خشت، آجر، گچ و ساروج به کار رفته است. هم‌چنین، از حوضچه‌های ذخیره آب باران و یا مسیرهایی که به رودخانه منتهی می‌شدند، جهت تأمین آب و آبرسانی استفاده می‌شده است. استحکامات دفاعی و رشته پله‌های قلعه دختر ساوه، جدا از سازه‌های معماری قلعه‌های کوهستانی دیگرنبوده و در جهات مخالف می‌باشند. بنای قلعه دختر با مساحت سه هزار متر مربع، شامل فضاهایی است که در گذشته شاه‌نشین بودند. در ضلع جنوبی، شرقی و غربی قلعه از استحکامات دفاعی در قالب برج و باروهای چندگانه استفاه شده است و هم‌چنین، تمامی درز و شکاف‌هایی را که احتمال نفوذ داشته‌اند، با دیوارها و طاق‌های سنگی و ساروجی پوشانده و مسدود شده‌اند.
ابتدایی‌ترین دوره سکونت در قلعه دختر ساوه
قلعه دختر ساوه
نفوذ ناپذیری قلعه دختر ساوه ازجمله مهم‌ترین ویژگی‌های آن است که توسط سازندگان بنا و اشراف دژ در نر گرفته شده بود. چند حوضچه نگه‌داری آب و آب جاری در مسیر دره شمالی وجود داشته‌اند که در آن زمان آب مورد نیاز قلعه را تأمین می‌نموده‌اند. طبق نتایج به دست آمده از کاوش‌های باستان شناسی، دوره سلجوقی ابتدایی‌ترین دوره سکونت اشراف در قلعه دختر ساوه بوده است. پس از اولین دوره شکل گیری قلعه، با تغییر کاربری و اِعمال تعمیرات و تغییرات لازم مورد استفاده ادوار بعدی ازجمله تیموری، صفوی، زمان اندکی قاجاری قرار گرفته است. با توجه به شواهد و نتایج، قلعه دختر در رابطه با قلعه‌های دیگر منطقه از استحکام و قابلیت دفاعی برتری برخوردار بوده و به عنوان قلعه حفاظتی و دفاعی مقابل دشمنان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
قلعه دختر، منطقه نمونه گردشگری ساوه
در سال ۱۳۸۸، طی دور دوم هیأت دولت سفری به استان مرکزی انجام داد و بنای قلعه دختر (قیز قلعه) ساوه را به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب نمود. در سال‌های اخیر نیز اقداماتی از قبیل مطالعات بیشتر، مشخصات زیرساخت‌ها، امکان سنجی منطقه، برنامه توسعه گردشگری و قابلیت‌ها صورت گرفته‌اند و در دست بررسی می‌باشند. مطالعات باستان شناسی و عملیات کاوش در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ جهت بررسی بنای قلعه انجام شدند و بناهای اطراف قلعه نیز با احتمال مرتبط بودن به قلعه دختر، زیر نظر و توجه کاوشگران بودند. در طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۷، جهت استحکام بخشیدن به طاق‌ها، جداره‌های داخلی و خواناسازی پلان‌های قلعه عملیات مرمت سازی انجام گرفت و پلکان‌هایی که دسترسی به شمال بنا را میسر می‌کردند، سامان‌دهی شدند. هم‌چنین، به دلیل استقبال گردشگران داخلی و خارجی از قلعه دختر ساوه، یک سایت تفرج‌گاهی در پیرامون قلعه دختر ایجاد شده است تا گردشگران بتوانند به راحتی از قلعه بازدید کرده و به استراحت و تفریح بپردازند.
از هرسو که به قلعه دختر بنگرید، تجلی هنر و معماری باستنی ایرانی را مشاهده خواهید کرد که بسیار ارزشمند هستند. به شدت پیشنهاد می‌شود در سفرتان به استان مرکزی و شهر ساوه، از قلعه دختر (قیز قلعه) بازدید کنید.
مطالب مرتبط: خانه معلم مرکزی، جاذبه های گردشگری ساوه، هتل ها و اقامتگاه های شهر ساوه
